Nanne Timmer
(Tekst in het Nederlands onderaan de pagina)
Gerard Fieret (La Haya, 1924-2009) tuvo que esperar hasta los últimos años de su vida para convertirse en un fotógrafo de renombre internacional. Actualmente se encuentran obras suyas en las más distinguidas galerías internacionales. En 2016 y 2017 una exposición dedicada a toda su obra se dio a conocer en París, Turín y La Haya, ciudad donde vivió casi toda su vida y donde fue una conocida figura urbana. En los ochenta se le veía tocar la flauta en la calle y, ya anciano, vagaba con aspecto harapiento y cargando comida para las palomas. Si uno se topaba con Fieret en las calles de La Haya, podía recibir de él un saludo amable —incluso hasta podía contarte una de sus anécdotas e historias—, pero tampoco era raro recibir una incómoda cadena de insultos caídos del cielo. El reconocimiento de su obra frecuentemente estuvo ligado al lugar marginal que ocupó Fieret dentro del mundo del arte. Hay una inevitable ironía en la forma en cómo se celebra actualmente la originalidad y autenticidad de su fotografía en un mundo que en su día lo apartó. La mirada incómoda de Fieret, la del paranoico y problemático, no sólo dice mucho de su figura, sino también de su entorno. La actitud de los curadores y galeristas hacia la persona y el arte de Fieret es doble: hay fascinación y rechazo, como si adoptarlo no hubiera sido un problema si éste no mordiese. Pero el bicho Fieret mordía, y se reía, y eso era en esencia todo lo que había hecho.
Gerard Fieret vivía atormentado por varios temas. Uno de ellos era el sentirse incomprendido en su expresión artística, la cual hasta 1965 principalmente se enfocó en el dibujo y la poesía. A partir de ese año comenzó a experimentar con la cámara y a chocar con el mundo de la fotografía, que, a su ver, se dividía en dos vertientes: la de aquellos que sólo se preocupaban por el realismo y la técnica, “los hombrecitos Hasselblad”, los del “lobby de la fotografía” como él los llamaba, que podían hacer pasar a Fieret por un simple chapucero; y la de los artistas más reconocidos (“los ejércitos de incultos asociables”) que, según él, dedicaban el tiempo a robarle sus poemas y negativos y exponer sus fotos como si fueran propias. Fieret hablaba de “infiltraciones y saqueos”, frecuentemente “llevados a cabo por una muchachita linda que contrataban para ello”, según el artista.(1)
Es decir, su lugar en el mundo del arte era efectivamente marginal y absolutamente inclasificable. En aquellos tiempos la distinción entre los autodidactas y los que se habían formado en la academia de bellas artes estaba bien marcada. Pero ni siquiera este criterio tan amplio podía abarcar a Fieret: en su juventud asistió por algún tiempo a la academia, pero nunca la terminó. Después volvió a estar vinculado a la academia realizando trabajos como conserje, asistente o modelo, y de ese modo pudo seguir nutriendo su curiosidad por un camino alternativo. Su vida, sin embargo, fue más complicada que este dato casual sobre su paso por las escuelas. Cuando tenía dos años su padre abandonó a la familia y él fue criado por “el matriarcado”2 como decía. Su madre, que sufría de tuberculosis, frecuentaba sanatorios, así que Gerard pasó gran parte de su infancia en internados. Durante la guerra, en 1943, lo mandaron a hacer trabajos forzados en Alemania. Retomaría su camino artístico una vez finalizada la misma, aunque el trauma que esa experiencia le causó significaría una dificultad añadida. En los cincuenta publicó dos poemas en una antología del poeta experimental Paul Rodenko, y expuso algunos dibujos; mientras que en la década siguiente -entre 1965 y 1975- empezó a dedicarse compulsivamente a la fotografía poseído por una creatividad arrebatadora. De su cámara brotaron miles de imágenes fraguadas en ese cuarto oscuro donde solía trabajar sin agua corriente y en compañía de un gato ciego. Las imágenes en las fotos muestran una Holanda de los sesenta: tiempos de revolución sexual y de liberación de estrechos dogmas religiosos y morales. Se ven escenas de una ciudad en movimiento —tanto urbanas como íntimas. Hay una voluntad de registrar y archivar no sólo el mundo que lo rodea, sino también su propia percepción y conexión con todo lo demás. Esa mirada nos da acceso a un rechazo de las convenciones artísticas y burguesas así como a una entrega a la máquina creativa y sin freno que abraza todo lo espontáneo, lo fugaz, lo lúdico y transgresivo: “Quiero tenerlo todo, no existe la foto fallida”. (3) Muy de su tiempo también la convivencia con los movimientos anarquistas de los provos y los gnomos, y visible el vínculo entre Fieret y ellos en la publicación de su poesía en la revista alternativa Gandalf, que se dedicaba a publicar literatura, textos satíricos y dibujos de desnudos, lo que en este tiempo significaba explorar los bordes de la ley.
Su obra puede leerse tanto como intervención urbana como un trabajo sobre el archivo y la vida. No sólo por sus composiciones originales, el juego con los desenfoques y la mirada “propia” con respecto a la intimidad, lo frívolo y la sexualidad, sino por su reflexión sobre el medio artístico en sí. Cada impresión de Fieret es singular: son imágenes a veces en papeles arrugados, con manchas o excrementos de palomas, y a menudo con la firma o estampa de Fieret en grande. Más que fotos, son, en sí mismas, objetos artísticos, y así es como él ha entrado en la historia de la fotografía, transgrediendo las convenciones de una sociedad en tumultuosa transformación. Se hacía llamar “fotográficus”, porque concebía su obra como un entrelugar de dibujo, diseño y escritura con el arte como fin y la técnica fotográfica sólo como uno de los medios a su disposición.
“Se podría decir que en mi caso la poesía es un poderoso río del que nacen dos fuertes ramificaciones, el dibujo y la fotografía. Al final los tres medios se unifican, se funden… La fotografía se vuelve poesía, la poesía se vuelve fotografía, el dibujo se convierte en una forma de escritura, el dibujo y la poesía se convierten en una forma de ver y la fotografía se convierte en un puente en los corredores de un laberinto.”(4)
Fue generoso con sus fotos, algunas las regaló, otras las prestó, y otras fueron compradas o “fueron robadas”. La Universidad de Leiden tiene un gran archivo de fotos suyas y de correspondencia con Fieret en el que se encuentran un sinfín de folios, sobres, postales y papeles de todo tipo garabateados en los que él a veces agradece a la institución y otras, muchas, la enfrenta con furia. Las razones son múltiples: querer ver sus fotos y estamparlas o firmarlas como parte de esa relación especial entre vida y archivo que corre contra el tiempo. O reclamar sus fotos de vuelta. O no estar de acuerdo con formulaciones sobre su vida. También la limpieza de las fotos u otro tipo de procedimientos son algunos de los motivos de sus múltiples reclamos. Después de su muerte en su desvencijada casucha, aparecieron dos grandes bidones llenos de negativos entre los escombros, el caos y la suciedad.
Sus fotos han viajado por el mundo, pero de su poesía se sabe poco internacionalmente, a pesar de haber publicado más de diez libros. La inmensa producción fotográfica que dejó sólo abarca diez años de su vida. El resto de su vida lo dedicó sobre todo al dibujo y a la poesía, cuando no andaba ocupado con sus palomas. Muchos de sus poemas los escribió en posavasos5 , al igual que sus dibujos, cuando frecuentaba el bar De Posthoorn, en La Haya (los días que lo dejaban entrar). Fue un hombre extravagante y con un gran encanto particular, pero fue también una persona difícil, que podía ser agresiva y paranoica. Esto le causó la exclusión de muchos lugares. Su enfermedad psíquica hizo que sus últimos años los pasara solo y marginado. Mientras algunas de sus fotos se vendían por 10.000 dólares en Nueva York, el artista vivía sin calefacción, entre ratones y palomas, y durmiendo sobre una silla. Las fotos en esos catálogos habían dejado hacía mucho tiempo de ser de su propiedad, aunque en su paranoia sobre la expropiación se había asegurado de firmarlas y estamparlas. Su preocupación era sobre todo alimentar a las palomas. A menudo podía vérsele con una bicicleta -en una mano- y cubos de comida colgando del manillar para “sus” pájaros. Así iba haciendo su recorrido por lugares fijos donde les daba de comer. En su poesía se despliega la ciudad, la estepa y la lluvia como motivos recurrentes, al igual que el “hombrepájaro”, que era tal como se le conocía en La Haya. El desdoblamiento psíquico, la experiencia humana y el viaje existencial son ingredientes constantes en una obra no exenta de delirio. Su lenguaje es fresco, el humor y la ironía son marcas muy propias de su estilo vital, al igual que en su fotografía. Los poemas que se presentan a continuación provienen de los siguientes libros: De lasso van de minnaar (El lazo del amante) (1980), Filosofie van een vlinder (Filosofía de una mariposa) (1976), Als een Kayak mijn woorden (Como un kayak mis palabras) (1973), y Een nieuw lint (Una nueva corteza) (1973) —publicados por reconocidas editoriales— y Lied van de hardstenen engel, (Canción de un ángel de piedra dura), y Stem van Phylologos (Voz de Phylologos) (1974), estos últimos escritos a mano o a máquina y presentados como fascímil bajo el sello propio e independiente Alhambra Press o Wieteke van Dort Producties.
De la extensa producción poética de Fieret, he seleccionado treinta poemas que, a mi entender, pueden inscribirse entre los más logrados que compuso. Me ha interesado especialmente explorar el sondeo tan propio del autor en tres zonas: el yo, la existencia y la mirada. Esto incluye el pensar el yo como otro, el vivir entre lluvia, vacío y reflexión, y el trazar una imagen — y luego contemplarla con humor. También he buscado, en esta antología, privilegiar la fuerza del despojamiento, optando por poemas que pudieran existir autónomamente y no sólo como serie fragmentada.
En la enorme cantidad de poemas que escribió hay de todo, tal como en sus fotografías. Para él, no existía el poema fallido. Su legado son apuntes alucinantes, construcciones sofisticadas y publicaciones con faltas de ortografía, poemas minimalistas y otros de entrega lírica o con problemas de sintaxis. Y todos son parte de un flow incesante en el que surgen textos a través de los que se puede ver el mundo en su sencillez y complejidad como si fueran caleidoscopios, sirviéndose siempre de esa risa mordaz. Poemas que como el ojo y la cámara desenvuelven lo que tenemos delante e invitan a asomarse y a compartir esa mirada poética y única del fiero Fieret.
Notas:
1 Sinderen, p. 547.
2 Sinderen, p. 548
3 Fieret en una entrevista: Burkom, p.6.
4 Fieret en una carta personal: Leijerzapf, 1985.
5 El gemeentemuseum de La Haya tiene una colección de miles de posavasos dibujados por él.
(Texto proviene del libro Gerard Fieret. Los hombrecitos hasselblad. Barcelona: Kriller71, 2019)
«Ik wikkel mij uit mezelf»: poëzie van Gerard Fieret
door Nanne Timmer
Gerard Fieret (Den Haag, 1924-2009) kreeg in de laatste jaren van zijn leven pas echt internationale erkenning. Zijn werk is tegenwoordig te bezichtigen in diverse prestigieuze galeries in New York en Amsterdam. In Parijs, Turijn en Den Haag is er kortgeleden een overzichtstentoonstelling van zijn fotografie geweest. Den Haag is de stad waar hij bijna zijn hele leven heeft gewoond. Hij was daar niet uit het straatbeeld weg te denken. Als je door de stad liep, kon je hem vaak met zijn panfluit op straat zien zitten, of in sjofele kleren met emmers duivenvoer langs zien lopen. Hij groette je dan vriendelijk, vertelde je fantastische verhalen, of schold je plots de huid vol in een van zijn wanen. Een outsider, zo omschrijven kunstkenners hem wel. Iets wat nu een romantisch beeld van bohemien oproept, maar waardoor hij in het verleden nogal eens de deur werd gewezen.
Een outsider kan zijn omgeving vaak scherp zien, en in Fierets anekdotes is er ook zo´n ironisch bewustzijn aanwezig. De houding van de gevestigde orde was dubbel tegenover zijn persoon: fascinatie en afstoting tegelijkertijd, alsof ze de vreemde eend wel hadden willen adopteren als hij maar niet zou bijten. Maar van Fieret kon je een lach en een knauw verwachten, zowel in de omgang als in zijn kunst. Tot 1965 had hij zich vooral op tekenen en poëzie gericht en vanaf die tijd begon hij met de camera te experimenteren. Daar liep hij tegen veel vastgeroeste stramienen aan. Zo had je de «Hasselbladmannetjes», de «maffia van de gevestigde orde» zoals hij de technische fotografen noemde[1] die hem maar een prutser vonden omdat hij met goedkope camera´s tegen alle fotografische principes inging. En aan de andere kant had je de meer experimentele kunstenaars die volgens Fieret zijn ideeën stalen, of zijn gedichten en negatieven ontvreemdden om ze zelf te exposeren. Maar zijn «brutale onbevangenheid om de technische en beeldende grenzen op te zoeken» werd wel degelijk opgemerkt.[2]
Fieret was niet in een hokje te plaatsen. Het establishment kon in die tijd nogal eens prat gaan op de tweedeling tussen ´echte´ kunstenaars van de academie tegenover de autodidacten ´die maar wat deden´. Maar ook binnen deze tweedeling was Fieret een rare vogel. Hij had een tijdje op de academie gestudeerd, maar die niet afgerond. Een paar jaar later kreeg hij werk aan de vrije academie als conciërge, model en amanuensis en heeft zich zo op een heel eigen wijze weten te scholen. Er zijn wel meer kronkelige paden in zijn leven geweest. Toen hij twee jaar was, verliet zijn vader het gezin en werd hij door zijn moeder en zussen opgevoed («een matriarchaat», zoals hij dat kon zeggen). Het grootste deel van zijn kindertijd heeft hij echter in tehuizen doorgebracht omdat hij soms nogal onhandelbaar was en omdat zijn moeder, die aan tuberculose leed, vaak werd opgenomen in het ziekenhuis. Tijdens de oorlog, in 1943, werd hij voor dwangarbeid naar Duitsland gestuurd, en na de oorlog vervolgt hij zijn artistieke weg. In de jaren vijftig publiceert hij twee gedichten in een bloemlezing van Paul Rodenko, en exposeert hij enkele tekeningen. In het decennium erna, tussen 1965 en 1975 is het één en al overstelpende creativiteit wat de klok slaat, en hij maakt foto na foto. In zijn donkere kamer zonder stromend water en met z´n blinde kat drukt hij duizenden foto´s af. In dat beeldmateriaal zijn de Nederlandse zestiger jaren te zien: een tijd van bevrijding van religieuze dogma´s en morele normen, van seksuele revolutie. De foto´s laten het leven zien op straat, maar ook intieme taferelen binnenshuis, midden in die veranderende samenleving. Hij lijkt alles op te slaan van die wereld om zich heen, en ook van zichzelf in relatie tot die wereld. Het leven spat van de foto´s af. Hij lapt artistieke en burgerlijke conventies aan zijn laars en geeft zich over aan de creatieve machine die hij is. De speelse rebellie strookt ook met die van de jaren zestig-zeventig van provo´s en kabouters. Fieret publiceert een paar gedichten in het alternatieve Gandalf, een tijdschrift dat met satirische teksten en naakttekeningen zich op de grens van het toelaatbare begaf.
Fieret is een toeschouwer en onderzoeker van die veranderende samenleving, van zichzelf, het leven, en van de kunst op zich. Leven en het leven vastleggen gaan niet makkelijk met elkaar samen, het is als een gevecht tegen de tijd. Net als het bestaan en het bevestigen ervan, als zien en gezien worden. Net als hijzelf: aan de ene kant die ontoombare kracht van creëren en laten stromen, en aan de andere kant het toe-eigenen van zijn creaties door het stempelen van zijn naam. In de kunstobjecten die hij nalaat zie je die strijd, alsook de drive en onmogelijkheid dat leven te pakken te krijgen. Zijn foto´s laten een eigen kijk zien op intimiteit en sensualiteit, en hebben originele composities. Ze zijn ook een beschouwing op de fotografie als medium. Elke afdruk van Fieret is een unicum: soms beelden op verkreukt papier, met vlekken of duivenpoep, en vaak met de stempel of de handtekening van GPF in het midden. Het zijn meer op zichzelf staande kunstobjecten dan foto´s. En dat is hoe hij de geschiedenis van de fotografie binnenwandelde. Hij noemde zichzelf «fotograficus», omdat hij zijn kunst als een tussengebied zag tussen tekeningen, grafisch werk en schrijven. Het doel was de kunst op zich, en fotografische technieken waren voor hem enkel middel om tot dit resultaat te komen.
«Je zou kunnen zeggen: de poëzie is in mijn kontekst een machtige rivier, uit haar ontsproten twee krachtige armen, het tekenen en de fotografie. Op den duur evolueerden de drie mediums in gelijkwaardigheid. (…) Uiteindelijk versmolten de drie media, foto werd poëzie, poëzie werd foto (metaphisiek) en het tekenen werd een schrijfwijze, het tekenen, het dichten werd een zien en foto tot een enjambement in de gangen van het labyrinth» (letterlijk citaat uit een brief van Gerard Fieret)
Duizenden foto´s, gedichten en tekeningen heeft hij uitgedeeld. Hij deed veel kado, leende wat uit, verkocht wat aan het prentenkabinet in Leiden, en ander werk werd naar zijn zeggen «gestolen». Op allerlei soorten volgekraste blaadjes, enveloppen, ansichtkaarten en kopietjes zijn zijn aantekeningen te vinden, zoals in het archief van de Universiteit Leiden. Die krabbels gaan over bedankjes, beschuldigingen en misverstanden. Soms wilde hij zijn foto´s terug, of alsnog zijn handtekening zetten. Alsof hij terug wilde rennen naar het moment dat hij de foto maakte. Andere keren was hij het niet eens met formuleringen over zijn leven, of met de schoonmaak van zijn foto´s. Allemaal redenen om tientallen brieven te schrijven. Ook was hij ervan overtuigd dat hij bestolen werd. Na zijn dood doken er twee grote jerrycans vol met negatieven op tussen de chaos en het vuil in zijn vervallen huis, misschien enkele van zijn vermiste creaties. Zijn foto´s hebben de hele wereld gezien, maar men weet maar weinig van zijn poëzie. Dat terwijl hij meer dan tien bundels heeft geschreven. De grote productie van foto´s heeft hij in tien jaar van zijn leven gemaakt. De rest van zijn leven tekende en dichtte hij vooral, als hij niet met zijn duiven in de weer was. Veel van zijn gedichten en tekeningen maakte hij op bierviltjes wanneer hij bijvoorbeeld in de bar De Posthoorn zat in Den Haag, als ze hem tenminste binnenlieten. Hij was een bijzondere man, charmant en eigenzinnig, maar kon ook moeilijk en argwanend zijn. Zijn psychische gesteldheid maakte zijn laatste jaren eenzaam. Terwijl een foto van hem voor 10.000 dollar in New York verkocht kon worden, leefde hij zelf in extreme armoede tussen muizen en duiven en sliep hij op een stoel. Die foto´s waren al lang niet meer zijn eigendom maar van agents. Geld leek hem niets te schelen, ook al was hij nog zo gefixeerd op zijn auteurschap. Het ging bij hem om de kunst, en om het voeren van zijn duiven. Dat deed hij elke dag op vaste plekken in de stad. In zijn gedichten komen de steppe en de regen vaak terug als motieven, net als de seizoenen, alsof je met hem in de kou door de stad loopt. Vervreemding en psychische verdubbeling zijn andere elementen in zijn werk, net als het beschouwen van het menselijk bestaan. Zijn taal is fris. Humor en ironie zijn hem eigen, net zoals in zijn fotografie. Sommige gedichten die ik heb geselecteerd voor dit boek komen uit bundels die gepubliceerd zijn bij gerenommeerde uitgeverijen, zoals De lasso van de minnaar (1980), Filosofie van een vlinder (1976), Als een Kayak mijn woorden (1973), en Een nieuw lint (1973). Andere gedichten komen uit Lied van de hardstenen engel, en Stem van Phylologos (1974); gebundelde kopietjes van handgeschreven of getypte gedichten, uitgegeven onder de naam Alhambra Press of Wieteke van Dort Producties.
Er bestaan misschien wel duizenden gedichten van Fieret als we alle bierviltjes en papiertjes zouden verzamelen. Daartussen zit van alles: verfijnde en elegante beschouwingen, hallucinerende krabbels, minimalistische composities en lyrische verzen. Soms met een vreemde zinsbouw of spelling en soms in één zin raak. Alles onderdeel van die onverzadigbare creativiteit. Sommige teksten als een caleidoscoop waardoor je de eenvoud en complexiteit van de wereld kan zien. Andere met die vlijmscherpe lach. Ironisch en liefdevol, respectvol en brutaal tegelijkertijd. Gedichten die net als zijn camera beelden ontvouwen en ons uitnodigen om de wereld te bekijken door die unieke Fieretiaanse blik: «ik zie het landschap omgekeerd/ de vogels vliegen op hun rug».
Voetnoten:
1 Sinderen, p. 547.
2 Sinderen, p. 548
3 Fieret en una entrevista: Burkom, p.6.
4 Fieret en una carta personal: Leijerzapf, 1985.
5 El gemeentemuseum de La Haya tiene una colección de miles de posavasos dibujados por él.
Nanne Timmer (La Haya, 1971). Poeta, ensayista e investigadora. Es especialista en análisis cultural y literatura latinoamericana contemporánea en la Universidad de Leiden, donde se doctoró en el 2004. Ha publicado, en ensayo, los libros Ciudad y escritura (LUP, 2013) y Cuerpos ilegales (Almenara, 2018); en antologías Gerard Fieret. Los hombrecitos hasselblad (Kriller, 2019) y La isla de cuba: Twaalf Verhalen en een Revolutie (Marmer, 2017); en cuento, Dingetjes (Isidoro, 2001); y en poesía, Einsteinʼs three fingers (Doublepoint, 2011) y Logopedia (Bokeh, 2012), entre otros.
(De tekst (SP) komt uit: Gerard Fieret. Los hombrecitos hasselblad. Barcelona: Kriller71, 2019)
EL NIEUWE ACÁ 